Ben Gurion

„Każdy, kto wierzy, że nie można zmienić historii, nigdy nie próbował pisać swoich wspomnień” – Ben Gurion

Tel Awiw, rok 2000
Kiedy w marcu 2000 r. na lotnisku w Tel Awiwie wylądował papież Jan Paweł II na jego powitanie przybyli najwyżsi rangą ówcześni przedstawiciele państwa izraelskiego. Papieża Polaka witali więc prezydent Ezer Weizman, premier Ehud Barak, naczelny rabin Israel Meir Lau, prezes Yad Vashem Szewach Weiss oraz dziesięciu ministrów. Zanim nastąpiło oficjalne powitanie miało miejsce ciekawe zdarzenie. Papież, premier, naczelny rabin oraz prezes Yad Vashem zostali sami – poza protokołem i bez tłumaczy. Po chwili kłopotliwego milczenia spontanicznie zaczęli rozmawiać w języku, który akurat wszyscy znali: po polsku. Wbrew pozorom było to zupełnie naturalne. Jan Paweł II był rodem z Wadowic, matka Ehuda Baraka pochodziła z Warszawy, Israel Meir Lau jako dziecko mieszkał w Piotrkowie Trybunalskim, a Szewach Weiss urodził się w Borysławiu. Jakby tego było mało, całe zajście miało miejsce na lotnisku imienia Ben Guriona, który pochodził z Płońska.
W pewnym sensie kontynuacją historii polskich Żydów jest współczesne państwo Izrael. Pierwsi przywódcy Izraela Dawid Ben Gurion i Menachem Begin byli polskimi Żydami lub – używając innej narracji – Żydami z Polski. Pierwszy z nich urodził się w Płońsku. Drugi, Mieczysław Biegun vel Menachem Begin, absolwent Wydziału Prawa na Uniwersytecie
Warszawskim, trafił do Palestyny wraz z armią generała Andersa. Profesor Szewach Weiss polskie sztetle określił „wylęgarnią premierów” – z dwunastu premierów Izraela czterech urodziło się w Polsce, a dwóch miało rodziców pochodzących z Polski (lub obecnej Litwy). Wszyscy natomiast mieli korzenie aszkenazyjskie, wschodnioeuropejskie.
Współcześnie bodaj najbardziej rozpoznawalną postacią w Izraelu jest jeden z twórców tego państwa, lider ruchu syjonistycznego w Palestynie, niekwestionowany przywódca polityczny, wielokrotny premier rządu – Dawid Ben Gurion.
Ten dobrodusznie wyglądający, niewysoki mężczyzna z fantazyjnie zmierzwionym wiankiem siwych włosów stał się, zwłaszcza dla młodego pokolenia, ikoną popkultury. Jego sympatyczne karykatury i wizerunki występują często obok w pewien sposób podobnej postaci Alberta Einsteina. Osobliwy wygląd był co najwyżej efektem ekscentryzmu obu genialnych osobowości, zarówno naukowca, jak i polityka. Mało brakowało, by również Albert Einstein przeszedł do historii nie tylko jako najwybitniejszy fizyk, twórca teorii względności, lecz także jako polityk. Były bowiem plany powierzenia stanowiska pierwszego prezydenta Izraela właśnie jemu. Ostatecznie pierwszym prezydentem został przyjaciel Einsteina, również wybitny naukowiec, Chaim Weizmann, urodzony w Motolu, położonym w końcu XVIII wieku w powiecie pińskim, obecnie Białoruś.

Płońsk, rok 1886
W przypadku Ben Guriona łagodna powierzchowność mogła okazać się myląca. W gruncie rzeczy za dobroduszną fasadą krył się niezwykle twardy i skuteczny polityk, wszechstronny intelektualista i fanatyk idei syjonizmu. Jego osobowość kształtowała się w płońskiej społeczności żydowskiej, na którą w większości składała się uboga ludność trudniąca się rzemiosłem i handlem, nieliczni przedstawiciele klasy średniej oraz kilka rodzin arystokratycznych. Sam Płońsk końca XIX wieku był peryferyjnym sztetlem, jakich było wiele w carskim imperium. Miasteczko nie miało kanalizacji, wodociągów i połączenia kolejowego. Mimo to i tu docierały echa haskali, żydowskiego oświecenia, popularnego zwłaszcza wśród rodzin klasy średniej. Większość mieszkańców stanowili jednak ludzie silnie związani z tradycją i religią, edukujący dzieci w chederach i szkołach religijnych. Dzięki zacofaniu i pewnej izolacji Płońsk pozostał miastem spokojnym, który szczęśliwie omijały burze pogromów i prześladowań.
Antysemicka polityka caratu została skutecznie zaimportowana na tereny okupowane, w tym również Królestwa Polskiego. Polityczna i społeczna manipulacja rosyjskich władz zaborczych podsycała wrogość Polaków, Ukraińców, Kozaków, Bałtów w stosunku do Żydów. Używano sprawdzonych metod i środków – wykorzystując etniczne lub narodowe antagonizmy aparat carski rozbudzał wzajemną niechęć. Owe działania były częścią programu asymilacji rozumianej jako całkowite wynarodowienie wszystkich grup etnicznych zamieszkujących carskie imperium. Niespotykana dotąd skala pogromów i prześladowań Żydów w Europie Wschodniej spowodowała masową emigrację i przyczyniła się do rosnącej popularności syjonizmu. Wielkie fale exodusu rozpoczęły się po roku 1882 i od tego czasu rokrocznie z Europy Wschodniej wyjeżdżało od kilkudziesięciu tysięcy do kilkuset tysięcy Żydów. Tylko w latach 1905–1906, znanych jako czas pogromów, z Rosji uciekło na Zachód ponad dwieście tysięcy prześladowanych. Masowa emigracja Żydów występowała równocześnie w różnych krajach regionu – dotyczyło to między innymi Rumunii i Galicji. Mimo tego populacja Żydów Wschodnich nie zmniejszyła się i do roku 1914 nadal wynosiła około pięć i pół miliona w Rosji. Zgodnie z szacunkami historyków mniej więcej dwa i pół miliona żydowskich emigrantów zbilansowało przyrost naturalny w tym okresie.
Na przestrzeni wieków aktywność polityczna wśród Żydów była zjawiskiem rzadko spotykanym. Dynamiczny i o znacznej skali rozwój żydowskiej myśli politycznej na przełomie wieków XIX i XX spowodowany był w takim samym stopniu narastaniem antysemityzmu, jak i kryzysem społecznym końca XIX stulecia.
Naturalną koleją rzeczy sympatie polityczne Żydów zaczęły koncentrować się na dwóch równoległych kierunkach: syjonistycznym i lewicowym. Nurt nacjonalistyczny, utożsamiany z syjonizmem, oraz całkowicie przeciwne mu ruchy socjaldemokratyczne stopniowo zastąpiły haskalę i pokrewne jej ruchy asymilacyjne. Z czasem pojawiały się też partie syjonistyczne o zabarwieniu lewicowym, a także radykalne odłamy anarchistyczne i komunistyczne.
Polityczne zmagania dotarły również do prowincjonalnego Płońska, choć przyjmowały tu rozmiar i formę adekwatną do miejsca. Na przykład pewnemu młodzieńcowi, który planował wyjazd do Palestyny, ojciec ukrył ubrania, tak by syn nie mógł opuścić domu. W kręgach młodych ludzi dyskusje koncentrowały się na tym, czy zdobywać wykształcenie w Polsce, czy wyemigrować do Ameryki, a może zostać syjonistą i wyjechać do Palestyny.
Dawid Grün przyszedł na świat w 1886 r. jako najmłodszy z czterech synów Awigdora Grüna. Grünowie byli rodziną średnio zamożną, aspirującą do klasy średniej żydowskiej społeczności Płońska. Ojciec Dawida odziedziczył po swoim ojcu profesję winkeladvokat – lokalnego doradcy prawnego. Rodzina Grünów nie narzekała na niedostatek, a dzieciństwo Dawida było stabilne i spokojne. Idąc z duchem czasów, Awigdor Grün wyznawał nowoczesne oświeceniowe poglądy, a wraz z narodzinami idei syjonistycznych pod koniec XIX w. stał się ich orędownikiem. Wstąpił do organizacji syjonistów – Chowewej Syjon, a jej idee zaszczepił synom, zwłaszcza najstarszemu Abrahamowi i najmłodszemu Dawidowi.
Dawid był emocjonalnym i wrażliwym młodzieńcem, pasjonującym się literaturą i poezją hebrajską i rosyjską, z czasem również filozofią. Był silnie związany z rodziną, zwłaszcza z matką, którą utracił w wieku 11 lat. Jej odejście pozostawiło w nim niezabliźnioną ranę na całe życie, prawdopodobnie miało też wpływ na jego osobowość i wrażliwość rodzinną. Odznaczał się oddaniem i lojalnością wobec garstki przyjaciół, z którymi dzielił pasje młodego syjonisty. Postanowił, że będzie studiować i posługiwać się na co dzień językiem hebrajskim. Wzorem twórcy nowożytnej hebrajszczyzny, Eliezera ben Jehudy, który od narodzin swoich dzieci wprowadził rygor posługiwania się wyłącznie tym językiem w domu. W owym czasie wykształceni i oświeceni Żydzi zwani maskilim, myśleli o wskrzeszeniu ustnego hebrajskiego jako fundamentu odrodzenia kultury hebrajskiej.
Młody Grün już jako nastolatek wyprzedzał swoje czasy. Z grupą płońskich przyjaciół w wieku 14 lat powołał do życia swoją pierwszą partię polityczną o nazwie Ezra. Kiedy na Szóstym Kongresie Syjonistycznym przywódca ruchu Teodor Herzl zaczął skłaniać się ku wizjom tymczasowego domu Żydów w Ugandzie (zamiast Palestyny), członkowie Ezry uznali jednogłośnie takie deklaracje za zdradę syjonizmu. Choć protesty przeciw ruchowi ugandyjskiemu nie docierały z Płońska w świat, to jednak ich skutki miały okazać się brzemienne dla życia przyszłego przywódcy Izraela. Młodzi mężczyźni złożyli wówczas wzajemną przysięgę o emigracji do Palestyny.
Ojciec Dawida wykazał się niemal proroczym wejrzeniem w przyszłość syna, pisząc list wprost do Teodora Herzla, duchowego przywódcy syjonizmu. W liście tym rekomendował syna jako wyjątkowo utalentowanego młodzieńca, który zasługiwał na patronat i sponsoring studiów w Wiedniu ze strony Organizacji Syjonistycznej. Awigdor Grün napisał ten list archaiczną hebrajszczyzną, w tajemnicy przed synem. List, którego nadawca nie doczekał się nigdy odpowiedzi, trafił do Głównego Archiwum Syjonistycznego w Jerozolimie i tam został odkryty przez Dawida Ben Guriona pół wieku później.
Ambitne plany wyjazdu do Palestyny musiały poczekać do czasu, aż Dawid ukończy studia i zostanie inżynierem. Póki co mocniej angażował się w działalność polityczną. Nauka w Warszawie, nowe kontakty i gorączka rewolucyjna z 1905 r. rozbudziły w nim ducha działacza i przywódcy. Po śmierci „ojca syjonizmu” Teodora Herzla w 1904 r. stworzył w rodzinnym Płońsku filię partii Poalej Syjon i został jej kierownikiem. W czasie pobytu w rodzinnym Płońsku, jak przystało na gorliwego nowicjusza, rzucił się w wir ideologicznych polemik z przedstawicielami konkurencyjnego Bundu, rywalizującego o rząd dusz z syjonistami. Wtedy też odkrył swoje polityczne powołanie. Chyba pierwszy raz Płońsk obudził się z politycznego letargu za sprawą tego młodego działacza, który rozpętał istną wojnę propagandową z coraz aktywniejszą partią robotniczą Bund.
A nie był to przeciwnik łatwy do pokonania, nawet w takiej zapadłej mieścinie jak Płońsk. Bund był jednym z największych ugrupowań politycznych, jakie reprezentowały interesy żydowskich mas pracujących. Partia powstała w 1897 r. jako Algemajner Jidyszer Arbeter Bund in Rusland, Pojln un Lite, w skrócie Bund. Organizacja nie miała charakteru wyłącznie partii politycznej, pełniła równolegle funkcję związku zawodowego. Bund organizował kasy strajkowe i kasy chorych. Od samego początku deklarował socjaldemokratyczny i społeczny charakter. Jego działalność nastawiona była na obronę interesów żydowskich robotników, jednocześnie propagowanie żydowskiej kultury i języka jidysz. Specyfika tego ruchu polegała głównie na odrzuceniu tradycji i religii żydowskiej, jak zresztą każdej innej religii. Członkowie Bundu, wyznający ideały ruchu lewicowego i laickiego, kategorycznie sprzeciwiali się ideologii syjonistycznej, przeciwstawiając się tym samym koncepcji państwa żydowskiego. Z czasem dominujące tendencje asymilacyjne wśród ideologów bundowskich zaczęły podupadać na rzecz deklarowanej odrębności żydowskiego ruchu robotniczego. Coraz silniejsza organizacja, wchodząca w skład socjalistycznej międzynarodówki, koncentrowała się na edukacji młodzieży, organizowaniu klubów sportowych, sanatoriów dziecięcych, szkół, związków zawodowych.
Ostra rywalizacja i walka, niekiedy w dosłownym znaczeniu, z pewnością była cenną lekcją dla przyszłego przywódcy Erec Israel. Wiele bitew było przed nim, o czym wiedzieć wtedy nie mógł, ale instynktownie to czuł. Bitew o przywództwo w partiach i ugrupowaniach, o dominację w wewnętrznej polityce, o powstanie niepodległego Izraela, wreszcie o przetrwanie państwa.

Jaffa, rok 1906
Podczas gdy Dawid Grün paradował po ulicach Płońska z rewolwerem, coraz więcej jego przyjaciół decydowało się na emigrację i z dnia na dzień znikało mu z horyzontu. W końcu przyszedł ten lipcowy dzień 1906 r., gdy i on udał się z Warszawy przez Odessę do Jaffy.
Dla Dawida Grüna rozpoczął nowy rozdział jego burzliwego życia. Mimo iż zamknął za sobą drzwi diaspory, to doświadczenia z lat dzieciństwa i młodości musiały mieć wpływ na kształtowanie się tożsamości przywódcy przyszłego państwa żydowskiego.
Wiele lat później wspomniał: „Osobiście nigdy nie doświadczyłem prześladowań antysemickich. Płońsk był od niej wyjątkowo wolny, a przynajmniej Żydzi czuli się dobrze chronieni w kokonie swojego życia społecznego. Niemniej jednak, co uważam za bardzo znaczące, to właśnie Płońsk wysłał do Ziemi Izraela największy odsetek Żydów z jakiegokolwiek miasta w Polsce o porównywalnej wielkości. Wyemigrowaliśmy nie z negatywnych powodów ucieczki, ale w pozytywnym celu odbudowania ojczyzny, miejsca, w którym nie bylibyśmy wiecznie obcy i które poprzez nasz trud stałoby się nieodwołalnie nasze”.

Negowanie diaspory
Odcięcie się od korzeni polskiej diaspory w przypadku Dawida Grüna przybierało w przyszłości różne – mniej lub bardziej kontrowersyjne – formy. Pierwszym intencjonalnym krokiem w tę stronę była zmiana nazwiska, symbolizująca odrodzenie się w nowej tożsamości. Krótko po dotarciu do Palestyny Dawid Grün, syn Awigdora, stał się Dawidem Ben Gurionem, ku czci Józefa ben Guriona, wojownika i jednego z przywódców powstania żydowskiego przeciw Rzymianom w 66 r.
Naczelną zasadą syjonizmu było bowiem porzucenie diaspory i życie w Syjonie. Zasada określana jako „negowanie diaspory” (szlilat ha-gola) dotyczyła pierwotnie określonego stylu życia, w ekstremalnych sytuacjach prowadziła jednak do odrzucenia Żydów żyjących na
wygnaniu. Kolejne pokolenie urodzonych w Palestynie sabrów całkowicie negowało diasporę wraz z całym jej dziedzictwem, osiągając nierzadko specyficzny rodzaj niechęci porównywany wręcz do antysemityzmu. Znienawidzone przez syjonistów cechy diaspory określane były jako pochodne pojęcia galut, oznaczającego życie na wygnaniu, w wiecznym poniżeniu i uległości w stosunku do gojów. Syjoniści piętnowali fundamentalne reguły życia narodu wygnanego, takie jak chociażby Dina de-malkhuta dina (prawo kraju, w którym żyjemy, jest obowiązujące) czy Ha-Szem jerachem (Bóg się zlituje).
Szimon Peres we wspomnieniach o Ben Gurionie tak charakteryzuje poglądy swojego mentora na temat diaspory: „Szlilat ha-gola nie znaczyło dla Ben Guriona odwrócenia się od Żydów w diasporze. Chciał ich ratować. Nie żywił nienawiści do „gola”, nienawidził „galutijut”, jako skłonności do kompromisów, do uginania się przed wichrami losu. Uważał, że „gola” zniszczyła wartości narodu żydowskiego, że stał się zbyt ugodowy i bierny. Nienawidził takich koncepcji jak chociażby Dina de-malkhuta dina czy Ha-Szem jerachem”.
Nie brakowało i nie brakuje do dziś opinii, iż negowanie diaspory, pierwotnie oznaczające odcięcie się od reguł życia w diasporze, dla wielu było odcięciem się od Żydów w diasporze w ogóle. Ten pogląd nabrał szczególnej wagi w kontekście oceny działań organizacji żydowskich, głównie z Palestyny i Stanów Zjednoczonych, w kwestii ratowania ofiar Holokaustu i powstrzymania masowej rzezi w Europie. Oskarżenia o obojętność w obliczu Holokaustu uderzały również w Ben Guriona. Do dziś żywe są spekulacje dotyczące priorytetów, zakulisowych działań oraz świadomości zachodnich polityków co do tego, czego Niemcy dopuszczali się w Europie. Po Roosevelcie i Churchillu Ben Gurion zawsze był w centrum tych rozważań. Jedno jest pewne, jeśli dla Churchilla priorytetem – przed doraźnymi działaniami mającymi na celu ratowanie ofiar Zagłady – było wygranie wojny, to dla Ben Guriona było to utworzenie wolnego państwa żydowskiego.
Fundamenty Izraela według Ben Guriona
Dawida Ben Guriona i wielu innych współtwórców państwa łączyło pochodzenie, od którego w miarę upływu czasu coraz mocniej się dystansowali. Widać to szczególnie na tle ewolucji syjonizmu w państwowość, będącą owocem bezprecedensowego eksperymentu społecznego. Ludzie, którzy tworzyli nowe państwo, należeli już do pokolenia transformacji, przechodząc od religii do sekularyzmu. Ojcowie Erec Israel – David Ben Gurion i Chaim Weizmann – stanęli
przed zadaniem wypracowania kompromisu między ideą świeckiego liberalnego państwa a ortodoksyjnego państwa żydowskiego. Zarówno rewizjoniści, na czele z Włodzimierzem Żabotyńskim, jak i sam Ben Gurion dążyli do ukształtowania nowego narodu żydowskiego, a Tanach i Talmud traktowali jako historyczne uzasadnienie prawa do bycia narodem. Inaczej niż religijni syjoniści, którzy słusznie twierdzą, że państwo żydowskie musi być trwale oparte na przymierzu z Bogiem i Torze. Pozornie wizja państwa była dość spójna, jednak wyraźne rozbieżności pojawiały się między innymi na tle związku państwa i kościoła. W odróżnieniu od rewizjonistów Ben Gurion utożsamiał młode państwo ze starożytnymi biblijnymi korzeniami, odrzucając jednocześnie prymat judaizmu rabinicznego i prawa halachicznego w jurysdykcji Izraela. Jak opowiada Szimon Peres, wspominając swojego mentora, Ben Gurion zakładał powrót do judaizmu z czasów świątyni, bez rabinatów i całej hierarchii. Nie chciał, by naród Izraela upodabniał się do innych, pragnął powrotu do jego pierwotnego biblijnego charakteru, który został – w jego ocenie – zaprzepaszczony przez diasporę. Fundamentem filozofii Ben Guriona była Biblia, która miała swoje korzenie w Erec Israel. Popadał w konflikty z ortodoksami, uznając prymat Biblii, zaś tzw. prawo ustne zawarte w Talmudzie za wytwór diaspory. „Biblia jest naszym mandatem” – brzmiał argument za istnieniem państwa Izrael. Ben Gurion prowadził w domu kółko studiów biblijnych i opowiadał się za powrotem narodu do Biblii.
W wymiarze politycznym przeważyła wizja bengurionowska, stanowiąca rozwiązanie pośrednie dla państwa demokratycznego i świeckiego z jednoczesnym zachowaniem jego wyjątkowości opartej na biblijnych fundamentach.
Nowy człowiek
Niemal od samego początku osadnictwa żydowskiego w Palestynie obowiązywały dwie zasady, które syjoniści traktowali jako reguły o wadze religijnej. Pierwszą była awoda iwrit, dosłownie: „hebrajska praca”. Był to imperatyw nakazujący Żydom pracę na własnej, wykupionej od Arabów ziemi. Zasada awoda iwrit dotyczyła zatem wyłącznie Żydów i zakazywała korzystania z pracy najemnej – zwanej awoda zara („cudza praca”). Chciano w ten sposób uniknąć pułapki, w jaką wpadł brytyjski imperializm, wykorzystujący pracę tubylców dla własnych celów. Z drugiej strony krytycy awoda iwrit wskazują na to, że przestrzeganie tej zasady przyczyniło się do separacji Żydów od Arabów. W parze z awoda iwrit szła reguła
określana jako geulat ha-karka, stanowiąca kategoryczny nakaz wykupu ziemi od Arabów, a nie zdobywania jej przemocą.
Stosunek do pracy, z naciskiem na pracę fizyczną na roli, miał podłoże ideologiczne o wyraźnie lewicowych, wręcz komunistycznych, konotacjach. Ta postawa przybrała na sile wraz z kolejną falą imigrantów, znaną jako druga alija, przybyłych głównie z Europy Wschodniej przed wybuchem I wojny światowej. Katorżnicza praca na roli stała się przedmiotem kultu, którego świątyniami były powstające na pustyni osady kibucowe. Czasy syjonistycznych pionierów z utopijną wizją nowego Izraela, dziś kontestowane, były etapem, bez którego współczesny Izrael prawdopodobnie nie osiągnąłby obecnej pozycji ekonomicznej, a możliwe, że w ogóle by nie przetrwał.
Sde Boker
Jakkolwiek nie ustrzegł się wielu błędów i zmuszony był zawrzeć różne kompromisy, Dawid Ben Gurion zasłużenie nazywany jest ojcem Izraela. Kiedy 14 maja 1948 r. wypowiedział słowa: „Niniejszym proklamujemy utworzenie państwa żydowskiego w Ziemi Izraela, które nazywać się będzie Państwo Izrael”, nie było to ukoronowaniem jego drogi politycznej, a zaledwie początek kolejnego etapu.
Długa droga syna adwokata z ulicy Koziej w Płońsku do kibucu w Sde Boker na pustyni Negew, w którym spędził ostatnie lata życia, jest wciąż przedmiotem badań oraz inspiracją dla kolejnych pokoleń Izraelczyków. Obecnie odchodzi ostatnie pokolenie Żydów urodzonych w Polsce, którzy formowali nowożytny Izrael.

Opublikowane – Głos Przebudzenia – nr 6 2022

Wzgórza Golan i Góry Baszanu

„I przywrócę Izraela na jego niwę, i będzie się pasł na Karmelu i w Baszanie, i nasycał się na górach Efraima i Gileadu.” Księga Jeremiasza 50:19

Jest upalny dzień grudnia 1962 roku. Na syryjsko-izraelskiej granicy słońce bezlitośnie rozpala skalne pagórki Wzgórz Golan. Z ich grzbietów rozciąga się panorama zieleniejących izraelskich pól, falujących rozgrzanym powietrzem, łagodnie przechodzących w błękitną taflę Jeziora Tyberiadzkiego. Z kamiennego urwiska wyzierają, widoczne jedynie z bliska czarne, betonowe szpary. W ich mroku kryją się dziesiątki oczu, niestrudzenie śledzących ruchome miniaturki żydowskich osadników, krzątających się w polu. Równolegle do szklanych okularów peryskopowych, złowrogo sterczą stalowe lufy ciężkich karabinów maszynowych, gotowych w każdej chwili zalać gradem kul bezbronnych rolników. Pod grubą warstwą kamiennych sklepień ukryte są dziesiątki korytarzy i pomieszczeń, wypełnionych tonami uzbrojenia i arabskimi żołnierzami. Przeznaczeniem całego tego arsenału są działania w równym stopniu defensywne i ofensywne. Boleśnie doświadczą tego mieszkańcy przygranicznego kibucu En Gew 1ostrzelani przez Syryjczyków zmasowanym ogniem ciężkiej broni maszynowej. Do najcięższej potyczki doszło w Listopadzie 1964 r. Syryjczycy otworzyli ogień do traktorzystów w strefie zdemilitaryzowanej koło Tel Dan. Gwałtowna reakcja izraelskiej artylerii i lotnictwa spowodowała wówczas znaczące straty w syryjskiej „Linii Maginota”.
Tego grudniowego dnia wśród wycieńczonych upałem żołnierzy czuje się napięcie i poruszenie. Do stacjonujących tam jednostek dociera dostawa nowiutkich, 120 milimetrowych moździerzy. Są darem samego Nikity Chruszczowa i świeżym dziełem radzieckiego przemysłu zbrojeniowego.
Temu ważnemu wydarzeniu towarzyszy wizytacja wysokich rangą oficerów sztabowych pod dowództwem głównodowodzącego obroną pogranicza, pułkownika Salima Hatuma. 2 Wśród oficerów swobodnie konwersując, przechadza się elegancki cywil. To niespotykany widok dla żołnierzy przyzwyczajonych, na co dzień do umundurowanych towarzyszy i dowódców. Niebawem, jednak przywykną do obecności tajemniczego gościa, który od tej pory regularnie będzie uczestnikiem inspekcji tajnych obiektów syryjskiego pogranicza. Podczas jednej z kolejnych wizytacji asystuje delegacji z udziałem generała Ali Amera, głównodowodzącego Zjednoczonego Dowództwa Arabskiego, połączonych sił zbrojnych Egiptu, Syrii i Iraku. Cywil cieszy się ogromnym zaufaniem najwyższego dowództwa do tego stopnia, że zna niemal wszystkie tajemnice wojskowe. Przyjaźń wśród elit wojskowych i syryjskiego establishmentu zdobył nie tylko swoim entuzjastycznym patriotyzmem, popartym grubym portfelem. Tajemnicą Poliszynela są huczne przyjęcia i orgie seksualne organizowane przez niego dla swych wysoko sytuowanych przyjaciół.
Ten niezwykle sympatyczny, młody biznesmen z Damaszku to Kamel Amin Tabet. Wkrótce dla umęczonych spartańskimi warunkami żołnierzy stanie się szczodrym dobroczyńcą. Poruszony żołdackim losem, za aprobatą syryjskiego dowództwa sfinansuje niezwykły pomysł. Każdy z bunkrów zostanie obsadzony rozłożystymi eukaliptusami, dającymi upragniony cień. Autorski projekt przysporzy Tabetowi wdzięczność żołnierzy i sympatię samego generała Amina al-Hafiza3, przyszłego Prezydenta Syrii. Nikt wówczas nie przypuszczał, że niewinnie wyglądające drzewa, porastające skaliste wzgórza staną się gwoździem do trumny podczas przegranej przez syryjską armię bitwy o Wzgórza Golan, w trakcie Wojny Sześciodniowej. Skąd Izraelczycy wiedzieli, że kępy drzew precyzyjnie lokalizują położenie fortyfikacji syryjskich?
Izraelski wywiad posiadał również dogłębną wiedzę na temat uzbrojenia, położenia rowów przeciwczołgowych, składów amunicji, ruchów nieprzyjaciela i planów strategicznych całej armii syryjskiej. Najściślej strzeżone sekrety wojskowe i polityczne syryjskich władz przez długi czas były otwartą księgą, niemal codziennie aktualizowaną przez oficerów wywiadu w Tel Awiwie.
Było to zasługą jednego człowieka. Kamel Amin Tabet to misternie wykreowana tożsamość Eli Cohena, pierwotnie skromnego urzędnika i żydowskiego patrioty, który później stał się najsłynniejszym izraelskim szpiegiem. Początkowo działał, jako agent wywiadu wojskowego Aman, by potem w wyniku zmian organizacyjnych przejść pod kierownictwo Mossadu. Skończył, jak większość szpiegów – tragicznie. Zdekonspirowany, torturowany, więziony i publicznie powieszony. Zasłużenie trafił do panteonu bohaterów żydowskiego wywiadu. Bez jego udziału mogłoby nie dojść do aneksji Wzgórz Golan przez Izrael.
Obok Zachodniego brzegu Jordanu i Strefy Gazy to właśnie Golan stanowią najbardziej strategiczne i zapalne miejsce Izraela. W znaczeniu geopolitycznym władanie wzgórzami Golan jest bezcenne, stanowi, bowiem bufor bezpieczeństwa na granicy z trzema państwami arabskimi: Libanem, Syrią i Jordanią. Po oficjalnym uznaniu przez władze Izraela, w 1981 r. Golan stały się prawowitym terytorium tego państwa.
Obecnie, priorytetem jest kontrola nad tymi wzgórzami ze względu na przewagę militarną na pograniczu syryjskim i aktywnym tam irańskich Hezbollahem. Niebagatelne znaczenia ma tu też aspekt historyczny, do którego często odwołują się izraelscy politycy, apelując od lat do społeczności międzynarodowej o uznanie suwerenności Izraela nad Wzgórzami Golan.
Starożytna kraina Baszan Pierwsze wzmianki o tej urodzajnej krainie odnajdujemy w Biblii Hebrajskiej, opisującej Wzgórza Golan, jako Baszan. Ściślej mówiąc, w krainie Baszan, na północny wschód od Jeziora Kinneret (Galilejskiego vel Tyberiadzkiego) znajdowało się miasto lub duża wieś Golan. Funkcjonowała też, jako Gaulan lub Sahan-el-Golan. Od Golan przyjęta została później nazwa dla górzystej części płaskowyżu krainy Baszan – Gaulantis. Starożytne królestwo Baszan obejmowało tereny na wschód i północny wschód od Jeziora Kinneret i położone tam prowincje Gaulantis, Batanea, Trachonitis i Auranitis. 4 Taki podział nadano za czasów perskich. Rozciągała się od stóp góry Hermon na północy, do rzeki Jarmuk na południu. Od wschodu, zaś graniczyła z górami Hauran, by na zachodzie dotykać brzegów Jeziora Tyberiadzkiego. Sześćdziesiąt kilometrów długa i prawie trzydzieści szeroka, znana z powulkanicznych gleb, wiecznie zielonych lasów dębowych i obfitych pastwisk. Hebrajska nazwa płaskowyżu Baszan oznaczała urodzajną ziemię, miękką, płaską, pozbawioną kamieni. Kraina słynęła z hodowli najdorodniejszego w całym regionie bydła, w tym owianych legendą byków Baszanu. Byki lub bawoły Baszanu symbolizowały siłę i grozę, którą z przerażeniem opisuje Dawid w Psalmie 22 – „Otoczyło mnie mnóstwo cielców, Obległy mnie byki Baszanu… Rozwarły na mnie swą paszczę Jak lew, co szarpie i ryczy.”5 Również dębowe lasy Baszanu, obok cedrów Libanu wielokrotnie wymieniane były w Biblii, przyjmując czasem postać alegoryczną. Odzwierciedlają potęgę, piękno i urodzaj. Z drugiej strony personifikują wyniosłość i pychę niewiernego ludu, piętnowaną choćby przez proroka Izajasza – „Bo dla Pana Zastępów nastanie dzień sądu nad wszystkim, co pyszne i wysokie, i nad wszystkim, co wyniosłe, aby było poniżone. Nad wszystkimi wysokimi i sterczącymi cedrami Libanu, i nad wszystkimi dębami Baszanu. Nad wszystkimi wysokimi górami i nad wszystkimi sterczącymi pagórkami.”6
Pierwotnie kraina Baszan zamieszkana była przez Refaitów, budzących strach olbrzymów. Następnie władali nią Amoryci i Aramejczycy. Zanim Izraelici zawładnęli ziemią obiecaną i zdobyli Kaanan, przed przekroczeniem Jordanu stoczyli bitwę z armią “ostatniego z olbrzymów”, królem Ogiem.

„Potem zawrócili i poszli drogą ku Baszanowi. Naprzeciw nich wyszedł Og, król baszanu, z całym swoim ludem, aby stoczyć bitwę pod Edrei. I rzekł Pan do Mojżesza: Nie bój się go, gdyż wydam go w twoje ręce wraz z całym jego ludem oraz jego ziemią. Uczynisz z nim tak, jak uczyniłeś z Sychonem, królem amorejskim, który mieszkał w Cheszbonie. I pobili go oraz jego synów i cały jego lud, tak iż nie pozostała po nim nawet resztka, i zawładnęli jego ziemią..”7
Józef Flawiusz tak opisał to wydarzenie –
„Zagłada tego olbrzyma przyniosła Hebrajczykom nie tylko doraźne korzyści, ale i na przyszłość miała dla nich dobroczynne skutki , zdobyli bowiem wtedy sześćdziesiąt miast znakomicie obwarowanych, które podlegały władzy Oga, i zagarnęli bogate łupy – zarówno cały lud, jak i każdy Hebrajczyk z osobna.”8
Zdobyta ziemia Oga, zwana też Argob przypadła w udziale Gadytom, Rubenitom i połowie rodu Manassesa.
„Mojżesz dał wtedy im, to jest synom Gada, synom Rubena i połowie plemienia Manassesa, syna Józefa, królestwo Sychona, króla amorejskiego, i królestwo Oga, króla baszanu, ziemię wraz z jej miastami i przynależnymi do tych miast okolicami”.9

Przynależną im część krainy Baszanu Manassyci nazywali Osiedlami Jaira. W jej obszarze było około sześćdziesięciu miast warownych, z których Golan wyznaczono, jako jedno z sześciu miast ucieczki. Zgodnie z obowiązującym prawem mojżeszowym w takim mieście mógł szukać ratunku przed zemstą nieumyślny zabójca.
Oprócz Golan miastami ucieczki były również Beser, Ramot, Hebron, Sychem i Kedesz, z których Golan wyznaczono dla plemienia Menassesa. Później przypadło ono Lewitom z plemienia Gerszona.

„I odezwał się Pan do Jozuego tymi słowy: Przemów do Izraelitów tymi słowy: Wyznaczcie sobie miasta schronienia, o których mówiłem wam przez Mojżesza, Aby mógł się tam schronić zabójca, który zabił człowieka nieumyślnie i bezwiednie. Będą one dla was schronieniem przed mścicielem krwi…
… Z tamtej strony Jordanu na wschód od Jerycha wyznaczyli Beser na pustyni, na równinie należącej do plemienia Rubena, Ramot w Gilead, należącym do plemienia Gada i Golan w Baszanie, należącym do plemienia Manassesa.
To były miasta wyznaczone dla wszystkich synów izraelskich i dla obcych przybyszów zamieszkałych wśród nich, aby mógł się tam schronić każdy, kto zabił człowieka nieumyślnie, i nie musiał zginąć z ręki mściciela krwi, dopóki nie stanie przed zborem”.10

W czasach zjednoczonego królestwa Dawida i Salomona Baszan był jego częścią i według ówczesnego podziału administracyjnego należał do dystryktu dwunastego.
Po rozpadzie królestwa na południowe Judzkie i północne Izraelskie w 931 r p.n.e. Baszan wszedł w skład terytorium Królestwa Północnego. Na krótko jednak, bo po podbojach królów syryjskich Baszan (2Krl 8-28) znalazł się pod ich panowaniem. Za czasów króla Jehu cały obszar zajordański przypadł Chazaelowi – królowi Damaszku. Za panowania Joasza i jego syna Jeroboama II, w latach 798-743 r p.n.e. kraina Baszan na krótko powróciła pod panowanie Izraela. Niebawem nastały czasy podbojów asyryjskich, okrutnej okupacji i przesiedleń ludności, co dla Baszanu mogło oznaczać tylko jedno – podzielenie losu Izraela.
Po latach niewoli babilońskiej i upadku imperium nadeszły czasy podbojów Persów. Na mocy edyktu króla Cyrusa na obszarze Baszanu powracający z niewoli babilońskiej Żydzi mogli zasiedlać również i te tereny.

Wichry dziejów nie omijały Baszanu, historyczne podboje na gruzach upadłych imperiów wchłaniały i tę krainę. Aleksander Wielki dopisał ją do swoich podbojów w 331 r. p.n.e. , a po jego śmierci przeszła pod panowanie Seulecydów. Wtedy, oficjalnie Baszan przyjęło grecką nazwę Gaulantis – Golan. Okres helleński był dla całej zajordańskiej krainy okresem świetności i rozkwitu.
W kolejnych dziesięcioleciach kraina Golan przechodziła z rąk do rąk – Juda Machabeusz podbił jej część, Pompejusz włączył ją do królestwa Iturei w 63 r.p.n.e. Razem z całą rzymską prowincją, Golan wpadła w wir niekończących się wojen o władzę nad Rzymskim Imperium, korowód władców, intryg..
Marek Antoniusz, wielki wódz i polityk rzymski, dzierżący triumwirat władzy wespół z Leupidusem i Oktawianem Augustem podarował swej kochance, królowej Egiptu Kleopatrze całe terytorium Iturei. Po jej śmierci ten obszar trafił pod zarząd jednego z rzymskich tetrarchów.
W owym czasie Golan zdziczał i stopniowo się wyludniał. Pustoszyły go bandy nomadów, rzezimieszków napadających również na sąsiednie kraje, w tym Damaszek. Kres zbójeckiej działalności położyło dopiero przekazanie krainy Golan pod jurysdykcję Heroda Wielkiego.
Jakiś czas później Trachonitydę, bo taką nazwę nadano tej krainie, dziedziczyli kolejno potomkowie Heroda Wielkiego – Filip, Herod Agryppa I i Herod Agryppa II. Po śmierci tego ostatniego cały obszar znalazł się w granicach rzymskiego imperium, jako część prowincji syryjskiej. Kraina administracyjnie należała także kolejno do rzymskiej prowincji Judei i Palestina Secunda. Około 300 roku n.e. za panowania Cesarza Dioklecjana Trachonitydę (Golan) włączono do Arabii.
W czasach rzymskich i późniejszych, bizantyjskich Golan przekształciła się w krainę typowo rolniczą, gdzie jedyne pozostałe miasta-osady to Sogane, Betsaida, Gamala i Seleucja.
Na przestrzeni kolejnych wieków, od dominacji arabskiej, wojen krzyżowych po cztery stulecia imperium osmańskiego kraina Golan wyludniła się, pastwiska wyschły, a lasy dębowe pozostały jedynie w legendach. Niewielu kronikarzy poświęcało uwagę Wzgórzom Golan z tego okresu, w którym były już tylko bezludną i dziką pustynią.
Wzgórza Golan w XX wieku
Po zakończeniu I Wojny Światowej zwycięskie państwa Trójporozumienia w ramach podziału łupów i z woli Ligi Narodów dokonały podziału Imperium Osmańskiego. W ramach powojennego układu geopolitycznego Wielkiej Brytanii przypadła Palestyna z Transjordanią i Irak. Francja, natomiast przyjęła pod administrację mandatową Syrię i Liban.
Golan zostały automatycznie wcielone pod zarząd francuskiego mandatu Syrii, graniczącego z brytyjskim mandatem Palestyny.
Cóż za ironia historii – oto Anglicy, granicząc z Francuzami, okupują sąsiadujące ze sobą, dawny Izrael i Syrię. Rzecz jasna, zarząd mandatowy nie był oficjalnie utożsamiany z okupacją, jednak z czasem, z punktu widzenia żydowskich imigrantów w Palestynie i Syryjczyków tak zaczął być postrzegany.
Sam system mandatowy był projektem krajów należących do Ententy (Trójporozumienia), zgodnie z popularnymi wśród polityków Ligi Narodów antyimperialistycznymi sentymentami. Mandat miał wprowadzać administrację cywilną w potencjalnie zapalnych regionach i przygotowywać je do uzyskania niepodległości. Był, zatem alternatywą aneksji byłego Imperium Osmańskiego.
Po proklamowaniu niepodległości w 1936 roku, Syria utraciła ją ponownie w wyniku działań II Wojny Światowej, na rzecz okupacji francuskiej. Wreszcie, powtórnie proklamowała w 1941 r., lecz oficjalnie uznana przez Aliantów dopiero w 1944 r. Wielka Syria powróciła na mapy, a wraz z nią Wzgórza Golan coraz częściej pojawiały się w nagłówkach prasy światowej.

Izraelskie Wzgórz Golan
Jest z powrotem rok 1962. Syryjskie Wzgórza Golan infiltruje, zatem izraelski wywiad w osobie Eli Cohena vel Kamela Amin Tabeta. Dzięki dostarczonym przez niego tajnym planom Izraelczycy mogli błyskawicznie zdobyć Golan w trakcie Wojny Sześciodniowej, pięć lat później.
Oprócz oczywistego znaczenia strategicznego Zajordania i Jezioro Tyberiadzkie jest dla Izraela bezcenne ze względu na źródła wody pitnej, stanowiącej ponad 30 procent ogólnego zapotrzebowania kraju. Pozbawienie Izraela możliwości wykorzystania tego największego źródła wodnego byłoby śmiertelnym ciosem dla całego państwa. Taką też możliwość osłabienie wrogiego sąsiada skwapliwie starali się wykorzystać Syryjczycy. Mając kontrolę nad źródłami Jordanu i pozostałymi dopływami Jeziora Tyberiadzkiego, próbowali odwrócić ich bieg (do dziś obok ruin świątyni Tel Dan stoją wraki traktorów upamiętniające tamte zdarzenia). Długotrwały konflikt, znany powszechnie, jako „wojna o wodę” był jednym z powodów prewencyjnego ataku Izraela na Syrię w 1967 roku.
W 1959 nowym problemem Izraela stał się pro palestyński Fatah, którego misją była terrorystyczna wojna z Izraelem. Jego siedzibą była Syria, a największą akcją zaatakowanie Narodowego Systemu Wodnego w Izraelu. Wymiana ognia w dolinie Jordanu i na Wzgórzach Golan trwała nieprzerwanie, aż do 1967 roku i ostatecznego zdobycia Golan.
Ze strategicznego punktu widzenia aneksja Golan była najbardziej sensownym posunięciem taktycznym, bez którego trudno sobie wyobrazić finał wydarzeń z 1973 roku. Chodzi o działania wojenne na froncie syryjskim w czasie wojny Jom Kippur.
6 Października 1973 r. w święto Jom Kippur granice Izraela zostały jednocześnie zaatakowane na dwóch granicznych frontach – egipskim i syryjskim. Przy absolutnym zaskoczeniu Izraelczyków, których Siły Obronne są armią złożoną głównie z rezerwistów. Na ich mobilizację potrzeba, co najmniej 20 godzin. I choć czas ten udało się skrócić o połowę to i tak przy miażdżącej przewadze wrogich armii, Izrael był praktycznie bezbronny. W pierwszej fazie główną areną działań były Wzgórza Golan. Zmasowany atak Syryjczyków szybko przerodził się w jedną z największych bitew pancernych w historii. Uderzenie syryjskiej armii o sile siedmiokrotnie przeważającej izraelską linię obronną napotkało na niespodziewany opór. Naprzeciw 1200 syryjskich czołgów, wspieranych 50 tysiącami piechoty i ostrzałem 600 dział stało zaledwie 170 czołgów i dziesięciokrotnie mniej żołnierzy. Element zaskoczenia był, rzecz oczywista, również po stronie napastników. Przewaga SOI (Siły Obronnej Izraela) wynikała z analogii do walki Dawida z filistyńskim Goliatem. Siła i masa uderzenia po jednej stronie, determinacja, spryt, wyszkolenie po drugiej. W roli procy Dawida wystąpiły izraelskie czołgi – Szot. To zmodyfikowana odmiana brytyjskiego Centuriona, różniąca się od wersji bazowej wzmocnionym pancerzem i przedłużonym 105 milimetrowym działem, o zasięgu 4 km. Dla porównania, czołgi syryjskie T55 wyposażone były w armaty o zasięgu jedynie 2,5 km, a nowsze T62 dysponowały zasięgiem ognia do 3 km. Izraelczycy mogli, więc razić ogniem pancernym mrowie szybkich i zwinnych radzieckich tanków, pozostając poza ich zasięgiem i prowadząc ostrzał ze wzgórz. Innym razem Centuriony z powodzeniem ostrzeliwały syryjskie maszyny nadjeżdżające z góry od strony wzgórz. Znacznie gorzej sytuacja przedstawiała się nocą. Syryjskie czołgi wyposażone były w noktowizory, podczas gdy “nasze” były ślepe po ciemku. Nocna taktyka walki polegała teraz na skróceniu dystansu do minimum i ataku syryjskich czołgów z odległości kilku metrów. Dla obserwatorów bitwa ta wyglądała na pancerną walką wręcz.
Armia Izraela przeprowadziła w tym czasie mobilizację i przeszła do kontrofensywy. Bitwa pancerna przybrała teraz formę wojny manewrowej i podjazdowej, wymagającej wysokich umiejętności i doświadczenia, a tu prym zdecydowanie wiedli czołgiści z tarczą Dawida. Do decydującego starcia doszło na północy, w miejscu zwany dziś „Doliną Łez”. Doliną atakowało 200 syryjskich czołgów mając przed sobą, na wzgórzach zaledwie 30 izraelskich Szotów. Izraelscy czołgiści pokonali wrogów, samemu okupując zwycięstwo olbrzymimi stratami.
Bilans szesnastu dni wojny był dla obu stron tragiczny, jednak państwo Izrael kolejny raz ocalało. Wzgórza Golan zamieniły się w pola śmierci i cmentarzysko usiane setkami wraków.
Tymczasem na zachodzie wojska izraelskie wyparły egipską armię z Synaju i były gotowe na zajęcie Kair. Związek Radziecki zagroził interwencją w obronie Egiptu i Syrii, choć od początku powstania państwa żydowskiego eskalował napięcia na Bliskim Wschodzie.
Dalszy, niekontrolowany rozwój wydarzeń groził wybuchem konfliktu światowego. Jedyną szansą na zażegnanie konfliktu okazała się interwencja sił międzynarodowych ONZ. Rada Bezpieczeństwa ONZ powołała do życia UNEF II – Doraźne Siły Zbrojne, tworzące na wschodnim brzegu Kanału Sueskiego strefę buforową.
Na Wzgórzach Golan po zawieszeniu broni i podpisaniu przez Izrael i Syrię rozejmu sytuacja była nadal napięta. W maju 1974 na konferencji w Genewie, z udziałem USA, ZSRR, Izraela i Syrii zdecydowano o utworzeniu drugiej strefy buforowej na granicy izraelsko-syryjskiej. Pas graniczny we wschodniej części Golan obsadził kontyngent wojsk ONZ w sile 1200 żołnierzy międzynarodowych.
Siły Rozjemcze ONZ skutecznie rozdzieliły zwaśnione strony, w czym udział miał również Polski Kontyngent Wojskowy, w ramach UNDOF (Siły Narodów Zjednoczonych ds. Nadzoru Rozdzielenia Wojsk na Wzgórzach Golan). Polacy realizowali swoje zadania, jako Polska Kompania Logistyczna “POLLOG”, a od 1993 r. stacjonował tam Polski Batalion Operacyjny “POLBAT”.
Oprócz zadań typowo militarnych, żołnierze w błękitnych hełmach zajmują się pracami inżynieryjno-budowlanymi, logistyką i działalnością humanitarną, pomocą medyczną. 11
Dzisiejsze Wzgórza Golan są względnie spokojne, naturalnie w bliskowschodnim kontekście. W wiadomościach pojawiają się rzadziej niż Strefa Gazy czy Zachodni Brzeg Jordanu. W czasie kadencji Donalda Trumpa znów nabrały rozgłosu, a to za sprawą niekonwencjonalnej strategii bliskowschodniej Prezydenta-Miliardera.
Po relokacji Ambasady USA do Jerozolimy i oficjalnym uznaniu jej stolicą państwa Izrael, również Wzgórza Golan doczekały się nobilitacji. W 2019 roku Prezydent USA podpisał deklarację uznającą suwerenność Izraela nad tą krainą. Spotkało się to ze sprzeciwem i potępieniem ze strony Państw Arabskich, UE, Rosji i Rady Bezpieczeństwa ONZ. Jak dotąd tylko USA i Izrael pozostały zgodne w tej kwestii, ale to może być wystarczający warunek dla utrzymania status quo.
Choć trudno przewidzieć, jakie będą decyzje w tej kwestii kolejnych administracji Białego Domu, to Donald Trump zasłużył na uhonorowanie jego imienia w postaci osiedla „Wzgórza Trumpa”.. na Wzgórzach Golan, oczywiście.

1 En Gew – Kibuc położony na wschodnim brzegu jeziora Tyberiadzkiego, w Dolnej Galilei, w depresji Rowu Jordanu, u podnóża Wzgórz Golan. Założony przez niemieckich syjonistów w 1937 r.
2 Salim Hatum – oficer związany z partią Baas, uczestnik zamachu stanu z marca 1963.
3 Amin al-Hafiz – syryjski wojskowy i polityk, jeden z przywódców syryjskiego oddziału partii Baas, uczestnik zamachu stanu w Syrii w 1963, kilkukrotny premier Syrii i jej prezydent.
4 Józef Flawiusz, Dawne Dzieje Izraela, s.225
5 Psalm 22, 13-14, Biblia Warszawska
6 Ks. Izajasza 2, 12-14, Biblia Warszawska
7 IV Mojż 21:33-35, Biblia Warszawska
8 Józef Flawiusz, Dawne Dzieje Izraela – s. 218
9 IV Mojż 32:33, Biblia Warszawska
10 Joz 20:1-3 ; 8-9, Biblia Warszawska
11 http://www.wojsko-polskie.pl/undof

Źródła:

• Biblia Warszawska
• „Dawne Dzieje Izraela”, Józef Flawiusz, RYTM, Warszawa 2001;
• „Historia Izraela”, Anita Szapiro, DIALOG, Warszawa 2018;
• „Mossad – Najważniejsze misje izraelskich, tajnych służb”, Michael Bar-Zohar i Nissim Mishal, REBIS, Poznań 2012;
• „Szpiedzy Mossadu i tajne wojny Izraela”, Dan Raviv i Yossi Melman, CZARNE, Wołowiec 2014;
• „Leksykon wszystkich miejsc biblijnych”, Pius Czesław Bosak, PETRUS, Kraków 2016;
• „Syria Wzgórza Golan”, Krzysztof Korzeniewski, DIALOG, Warszawa 2004

Opublikowane – Głos Przebudzenia – nr 2 2021

Leopold Kronenberg – szlachetny szafarz

„Polacy, bogaćcie się” – takim hasłem witał klientów jeden z oddziałów Banku Handlowego w Warszawie. Jego twórca swoim życiem dopisał głęboką treść do tego pozornie prostego motta.

Leopold Kronenberg, bo o nim mowa, był postacią wielowymiarową – przedsiębiorcą, inwestorem, bankierem, handlowcem, a przede wszystkim pionierem i liderem w każdej z tych dziedzin. Należał do ścisłej awangardy wytyczającej polską drogę od feudalizmu do nowoczesnego, europejskiego kapitalizmu. Literatura i historiografia opisujące dziewiętnastowieczną rewolucję gospodarczą i narodziny polskiego kapitalizmu podkreślają wagę jego postaci. Podstawowe informacje upamiętniające jego dorobek dostępne są w formie monografii wydanych przez Bank Handlowy w Warszawie oraz Szkołę Handlową, obecnie Szkołę Główną Handlową, których Kronenberg był założycielem.
Rodowód
Leopold Kronenberg przyszedł na świat w Warszawie 24 marca 1812 r., w zamożnej rodzinie żydowskiej. Ojciec – Samuel Lejzor Hirszowicz – wywodził się z rodu o znacznych religijnych tradycjach i miał za przodków kilku rabinów. Zgodnie z obowiązującymi przepisami rodzina przyjęła nazwisko Kronenberg, wcześniej bowiem Żydzi nie posiadali nazwisk rodowych i posługiwali się jedynie imieniem oraz – zgodnie z rosyjskim zwyczajem – otczestwem.
Rodzina Kronenbergów przybyła do Warszawy prawdopodobnie przed trzecim rozbiorem Polski z Wyszogrodu, znajdującego się wówczas pod panowaniem pruskim. Wyruszywszy na fali masowej migracji ludności żydowskiej, rozpoczętej w końcu XVIII w. z terenów zaboru pruskiego do szybko uprzemysławiających się miast Rzeszy i Kongresówki, przodkowie Leopolda odnaleźli swoją „ziemię obiecaną” w Warszawie.
Ojciec Leopolda prowadził dość rozległe interesy i szybko stał się szanowaną i rozpoznawalną postacią w warszawskim środowisku żydowskim. Z nastaniem Księstwa Warszawskiego zaczął aktywnie uczestniczyć w życiu skupionej wokół idei oświeceniowych postępowej części społeczności starozakonnej. Samuel Kronenberg przyjął i zaszczepił swoim dzieciom model życia zgodny z zasadami oświeceniowego ruchu haskala, który jego prekursor, Mojżesz Mendelssohn, opisywał słowami: „Żyd powinien oddawać cześć Bogu w domu, a potem, kiedy wychodzi na świat, winien brać udział w kulturze ogólnoeuropejskiej. Każdy Żyd powinien należeć do kultury tego ludu, wśród którego przyszło mu żyć”.
Rosnąca pozycja rodziny Kronenbergów, wymienianej w jednym rzędzie obok takich nazwisk żydowskiej arystokracji, jak Bloch, Fraenkel, Loewenstein, Koniar, Toeplitz czy Werheim, pozwalała na poszerzenie działalności poprzez dzierżawę monopoli państwowych. Był to następny etap po dostawach wojskowych i wekslarstwie – mariażu prywatnego kapitału z systemem fiskalnym państwa, najpierw Księstwa Warszawskiego, potem Królestwa Polskiego. Kolejnym krokiem miała być charakterystyczna dla rozwoju żydowskiej burżuazji dywersyfikacja działalności inwestycyjnej, szczególnie zaś połączenie handlu z bankowością. Okres dynamicznej transformacji ustrojowej i nieograniczonego popytu na dobra konsumpcyjne i przemysłowe sprzyjał spajaniu w jednym ręku operacji przemysłowych, handlowych i bankowych. Podążając konsekwentnie tą drogą, Samuel Kronenberg otworzył jeden z pierwszych w Warszawie domów bankowych.
Wśród żydowskiej elity intelektualnej oraz w kręgach lokalnej masonerii Samuel Kronenberg uchodził za jednego z czołowych orędowników liberalnej myśli politycznej i ekonomicznej. Niewątpliwie miało to przemożny wpływ na atmosferę panującą w rodzinnym domu młodego Leopolda.
Edukacja
Najważniejszą rolę w procesie kształtowania osobowości Leopolda i jego rodzeństwa odegrał tradycyjny wśród Żydów kult mądrości. W tradycyjnej kulturze żydowskiej majątek nie jest wartością samą w sobie, a jedynie środkiem do osiągnięcia najwyższych wartości, jakimi są mądrość i wiedza. Stąd też żydowski system szkolnictwa, jeden z najstarszych systemów edukacji powszechnej, integrował nauczanie z wychowaniem religijnym, rozpoczynając ów proces już u trzyletnich chłopców. Drugim czynnikiem kształtującym nowe pokolenie Kronenbergów i im podobnych rodzin były wspomniane idee haskali, z jej programem laicyzacji życia społecznego. Konsekwencja Samuela w wychowaniu i edukacji synów zaowocowała tym, że Stanisław i Henryk ukończyli medycynę – naukę najwyżej cenioną wśród Żydów od wczesnego średniowiecza. Z kolei Ludwik, Leopold i Władysław przyjęli wykształcenie niezbędne dla ówczesnych biznesmenów.
Po przedwczesnej śmierci Samuela w 1826 r. na spadkobiercę handlowej i bankierskiej spuścizny Kronenbergów namaszczony został młody Leopold. Mimo iż nie był pierworodnym synem, ojciec od początku szczególnie zabiegał o jego rozwój. Zgodnie ze strategią ojca Leopold pobierał nauki w polskim gimnazjum pijarów na warszawskim Żoliborzu, równolegle studiując nauki talmudyczne. Już jako szesnastolatek został studentem szkoły przygotowawczej Instytutu Politechnicznego w Warszawie, gdzie uczył się na wydziale handlowym, by po roku rozpocząć studia w Hamburgu. Tam też, w atmosferze rozkwitu wszelakich instytucji handlowych, finansowych i przemysłowych, a także rodzącego się liberalizmu politycznego, Leopold zdobywał wiedzę i doświadczenie. Niewątpliwie sprzyjały temu szerokie kontakty Kronenbergów wśród maskili (przedstawicieli haskali), będących na szczycie europejskiej kultury i międzynarodowej finansjery. Dzięki tym kontaktom Leopold mógł praktykować w handlowo-bankowej firmie Salomona Heinego, jednego z najbardziej renomowanych bankierów w Europie, pracować w firmie Edge i Karr oraz kontynuować studia na uniwersytecie w Berlinie.
Rodzina zapewniła mu zatem wykształcenie na najwyższym dostępnym wówczas poziomie. Gruntownie przygotowany do nowej roli Leopold po powrocie do Warszawy przejął od matki, wdowy po Samuelu Kronenbergu, kierownictwo domu bankowego.
Biznes
Świeżo upieczony biznesmen miał ułatwione zadanie, gdyż nie zaczynał od zera i był dziedzicem znaczącej fortuny. Z drugiej strony po jego powrocie z Niemiec sytuacja w kraju była niekorzystna dla gospodarki kraju. Upadek powstania listopadowego poskutkował szeregiem restrykcji i szykan wprowadzanych lawinowo przez carat. Drastyczne ograniczenie eksportu towarów z Królestwa – poprzez wprowadzenie ceł zaporowych – skutecznie hamowało rozwój polskiego przemysłu. Jakkolwiek popowstaniowe represje zahamowały dynamikę rozwoju gospodarczego w kraju, nie doprowadziły jednak do całkowitego regresu. Była to, jak się potem okazało, chwilowa stagnacja, odczuwalna zwłaszcza w handlu z cesarstwem i rynkami wschodnimi.
Najkorzystniejszą formą osiągania zysków była dzierżawa wszelakich dochodów skarbowych i monopoli państwowych, powierzanych przez państwo prywatnym przedsiębiorcom. Tą drogą podążył również Kronenberg, rozpoczynając od dzierżawy monopolu tabacznego. Produkcja wyrobów tytoniowych szybko stała się siłą napędową jego biznesu. Stopniowo tytoniowe imperium zaczęło dystansować konkurencję, a Kronenbergowi udało się nawet przejąć interes tabaczny po potentacie w tej branży – Maurycym Koniarze. Spektakularny sukces Leopold osiągnął dzięki racjonalizacji działalności monopolu, podnoszeniu jakości produktu i – co charakterystyczne dla całej jego późniejszej aktywności biznesowej – unikaniu nieczystych i podejrzanych procedur. Antoni Zaleski tak scharakteryzował Kronenberga w tamtym okresie: „Zarodek jego milionów powstał nie w żadnym nadużyciu, przekupstwie lub podejrzanej spekulacji, lecz jedynie w nader pomyślnym zbiegu okoliczności, w sprytnym zrozumieniu interesu i energicznym jego prowadzeniu. […] Zaprowadził służbę sprężystą, zdolną i uczciwą, był niezmiernie przedsiębiorczym, założył nową i dużą fabrykę, umiał doskonale połączyć własny interes z interesem swoich odbiorców. […] Nie o gwałtowne dorobienie się jednym zamachem olbrzymiej fortuny chodziło mu wyłącznie, lecz o handel uczciwy, zdrowy i racjonalny”.
Kierując się tymi zasadami, a więc niepopularną wśród wschodnich zaborców etyką biznesu, musiał Kronenberg wielokrotnie stawiać czoła gigantycznej korupcji, nieuczciwej konkurencji i rywalizacji na coraz trudniej uchwytnym styku mocarstwowej polityki z biznesem.
Równolegle z działalnością tabaczną rozwijał Leopold całą gałąź przemysłu cukrowniczego. Zbiegło się to z wyjątkowo korzystną koniunkturą w tej dziedzinie przemysłu, którego produkcja w dużej mierze trafiała na rynek rosyjski. Dość wspomnieć, że w owym czasie obroty zakładów cukierniczych Kronenberga sięgały gigantycznych 2 mln rubli, a ich właściciel zatrudniał ponad 3% ogółu robotników w całym Królestwie. Po fuzji trzech największych cukrowni i powołaniu kapitału zbiorowego jako Towarzystwa Fabryk Cukru Leopold stracił jednak zainteresowanie tą branżą. Zwrócił się za to ku kolejnictwu, a ponieważ dążył do kumulacji pokrewnych dziedzin, w obszarze jego działań inwestycyjnych znalazło się także górnictwo. Inwestycje w poszukiwanie i wydobycie węgla niezbędnego dla kolei zaowocowały powołaniem spółki akcyjnej o nazwie Warszawskie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych. Jego założycielami byli Leopold Kronenberg i chemik Jakub Natanson. Mimo uczestnictwa Leopolda w wielu ciałach decyzyjnych Królestwa, w tym w Radzie Przemysłowej, upłynęły lata, nim jego inicjatywy przemysłowe doczekały się pozytywnych reakcji władz. Dlatego też jego optymizm inwestycyjny kierował się bardziej na dzierżawę monopoli oraz budowę kolei. Ostatecznie Leopold pozostał budowniczym infrastruktury kolejowej i dzierżawcą monopoli, a nade wszystko finansistą i bankierem.
Apetyt inwestycyjny Leopolda rósł niejako na przekór piętrzącym się przeciwnościom. Efekty jego twórczej inwencji można podzielić na kilka okresów. Pierwszy etap przypadł na lata czterdzieste XIX w. i oznaczał koncentrację wysiłków na monopolu tabacznym i cukrownictwie. Drugi etap obejmował koniec lat pięćdziesiątych i wyróżniały go działalność inwestycyjna w kolejnictwie, powstanie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i starania o koncesje górnicze. To także początek udziału Leopolda w reformie bankowości. Najbardziej płodnym okresem były lata sześćdziesiąte. W sferze bankowej wymienić należy najważniejsze dokonania: reforma Banku Polskiego, stworzenie Banku Dyskontowego w Petersburgu i Banku Handlowego w Warszawie, a także jego filii w Moskwie, powołanie Banku Ziemskiego. Ponadto w pozostałych dziedzinach: finalizacja budowy Kolei Warszawsko-Terespolskiej, eksploatacja Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i Warszawsko-Bydgoskiej, a także osiągnięcia finansowe, z których najważniejsze to powołanie do życia Warszawskiego Towarzystwa Ubezpieczeń oraz Towarzystwa Kredytowego i Kasy Przemysłowców.
Neofita
O tym, że pieniądze otwierały wiele drzwi, zwłaszcza w skorumpowanym do szpiku kości aparacie państwa carskiego, Kronenberg wiedział tak samo dobrze jak jego konkurenci walczący o koncesje, dotacje i kontrakty. Jednak przynależący do elit finansowych i establishmentu Żydzi napotykali na barierę w postaci antysemickich uprzedzeń i stereotypów. Aleksander Hertz przyrównuje społeczność starozakonną do całkowicie odrębnej kasty, której podstawową cechą była nie tyle społeczna izolacja – kontakty i wymiana dóbr między kastami bywają nawet konieczne – ile dziedzicznie utrwalona hierarchia społeczna. Żydzi mogli pełnić ważne funkcje ekonomiczne i cieszyć się lokalnymi przywilejami, stanowili jednak kastę niższą i nieraz świadomie poniżaną. Takie położenie – dowodził Hertz – sprzyjało kształtowaniu się postawy adaptacyjnej.
Proces asymilacji zewnętrznej, jaki propagowała haskala, nigdy nie był pełny, dopóki nie obejmował także sfery religijnej. Najlepsza droga – zdaniem Hertza – wyjścia z „kasty” prowadziła przez zmianę wyznania. Zjawisko konwersji religijnej było znane już znacznie wcześniej. Neofici byli jednak tropieni przez niestrudzonych obrońców rasy. Pogardliwie nazywani fałszywie nawróconymi „mechesami” lub nieco łagodniej „przechrztami”, wciąż w powszechnej opinii stanowili zagrożenie dla narodu, który zapewnił im paradisus Judaeorum.
Droga konwersji na wiarę chrześcijańską w XIX w. stała się powszechna wśród bogacącej się żydowskiej burżuazji. Motywem nie musiały być głębokie przeżycia duchowe, wystarczały względy czysto pragmatyczne – ekonomiczne, narodowo-polityczne i społeczne. W przypadku Leopolda Kronenberga ten kolejny etap asymilacji, wykraczający poza założenia haskali, wydawał się nieunikniony. Zwłaszcza że jego ówczesne starania o dzierżawę monopoli były torpedowane przez rosyjską administrację ze względu na jego żydowskie pochodzenie. Bezpośrednim zaś powodem wyboru wyznania ewangelicko-reformowanego był ślub Leopolda z Ernestyną Rozalią Leo, która sama kilka lat wcześniej zmieniła wyznanie z mojżeszowego na ewangelickie. W ten sposób udało się małżonkom uniknąć zakazu zawierania małżeństw mieszanych.
Choć trzej bracia Leopolda przyjęli katolicyzm, on dokonał wyboru protestantyzmu jako religii bliższej ascetyzmowi judaizmu. Protestancka etyka dawała religijną podbudowę dążności do stałego rozwoju i osiągania zamożności na drodze ciężkiej pracy, etyki i wykształcenia. Protestantyzm, w przeciwieństwie do katolicyzmu, bogacenie określał jako cnotę i obowiązek.
Wielu neofitów żydowskich w tamtym okresie charakteryzował religijny indyferentyzm i brak gorliwości w wyznawaniu nowej wiary. Również Leopold przez najbliższe otoczenie był określany jako bezwyznaniowiec i liberał w kwestiach religijnych. Gdy jednak w grę wchodziły względy narodowe i patriotyczne, jego żarliwość potrafiła zadziwiać wszystkich.
Polak patriota
W okresie poprzedzającym wybuch powstania styczniowego do głosu coraz silniej dochodziły wzajemnie skonfliktowane grupy niepodległościowe. W zawiłym labiryncie politycznych powiązań, intryg i wewnętrznych rozgrywek Kronenberg poruszał się z taką samą swobodą jak w biznesie. Jego działania nie cechowały jednak osobiste ambicje, lecz względy patriotyczne i interesy klasy społecznej, której był reprezentantem. Sprawnie lawirował pomiędzy oficjalnymi negocjacjami z carską władzą najwyższego szczebla a tajną działalnością stowarzyszeń niepodległościowych. W końcu stworzył organizację „białych” i stanął na jej czele. W owym czasie wielość tajnych frakcji o sprzecznych celach i interesach nie sprzyjała zawarciu konsensusu w walce o niepodległość. Niezrealizowanym celem Leopolda było utworzenie Rządu Narodowego, skupiającego przedstawicieli wszystkich ugrupowań politycznych. Podstawową osią konfliktu był podział sił niepodległościowych na zwolenników i przeciwników walki zbrojnej. Kronenberg należał do tych drugich i zabiegał o stopniowe zwiększanie autonomii Królestwa na drodze negocjacji i politycznych kompromisów z zaborcą. Programowo zaś działania „białych” koncentrowały się na pracy organicznej i szerzeniu oświaty, a nie na organizacji zbrojnego powstania, z góry skazanego na klęskę. Ostatecznie imperatyw walki zbrojnej przechylił szalę i „biali” również wsparli powstanie. Sam Kronenberg finansował wiele inicjatyw ruchu powstańczego na wszystkich jego etapach. Wiadomo między innymi, że opłacał zakup broni i ekwipunku dla powstańców, a potem wykupywał jeńców uwięzionych przez Moskali.
W obawie przed konsekwencjami w lipcu 1863 r. Leopold podjął dramatyczną decyzję o ucieczce za granicę. Załamany brakiem perspektyw na osiągnięcie jakichkolwiek celów na drodze negocjacji czy walki, po utracie nadziei na wsparcie powstańców przez Anglię i Francję oraz ze względów osobistych zdecydował się na emigrację. Trafiwszy jednak na obczyznę, szybko zaczął podejmować próby powrotu. Biografowie zgodnie podają, że powrót po rocznej banicji kosztował Kronenberga gigantyczną łapówkę, wynoszącą według niektórych źródeł pół miliona rubli. Ta pozornie wysoka cena, poniesiona za wsparcie powstania, uchroniła go przed zesłaniem i konfiskatą majątku. Wydaje się również, że traumatyczne doświadczenia trwale ostudziły polityczne ambicje Leopolda Kronenberga i pozwoliły mu skupić się na dziedzinach, w których był niekwestionowanym liderem, wciąż pozostając zagorzałym patriotą.
Filantropia i altruizm
Porzuciwszy politykę, Leopold dbał o utrwalenie własnej pozycji społecznej i czynił liczne awanse arystokracji polskiej. Ważnym ku temu krokiem była nobilitacja, czyli otrzymanie w 1868 r. tytułu szlacheckiego z herbem Strugi. Kilka lat wcześniej Kronenberg wszedł w posiadanie majątków ziemskich, w tym majątku Strugi w guberni warszawskiej. W istocie spektakularnym potwierdzeniem pozycji najbogatszego przedstawiciela polskiej burżuazji była budowa pałacu w centrum Warszawy. Ten pomnik próżności Kronenberga i „owoc grzechu pychy”, jak określali budowlę zawistni rywale, stał się jednym z najokazalszych symboli architektonicznych stolicy. Najnowocześniejszy w swoim czasie, niezwykle okazały obiekt łączył harmonijnie francuski i włoski renesans z późnym klasycyzmem. Bogato ornamentowany, wspierany na kariatydach dumnie sąsiadował z Bankiem Handlowym, ogrodem Saskim oraz pałacami – Namiestnikowskim, Zamoyskich i Staszica.
O ile pałac był perłą w koronie jego dokonań, to koronę tę stanowiła filantropia, której Kronenberg poświęcił większość swoich późniejszych działań. Jak w finansach, tak i w dobroczynności najbogatszy bankier działał równolegle na wielu polach. W kulturze i oświacie zasłynął jako wydawca gazet i mecenas sztuki. Po nabyciu „Gazety Polskiej” (wcześniejsza nazwa to „Gazeta Codzienna”) pozyskał na stanowisko redaktora Józefa Ignacego Kraszewskiego. Zaangażowanie najpoczytniejszego pisarza, znanego ze swoich antysemickich poglądów, było zdaniem przeciwników iście makiawelicznym posunięciem. Środowiska żydowskie przyjęły nazwisko autora Starej baśni w „Gazecie Polskiej” z aprobatą: „W nabytej przez Kronenberga Gazecie Polskiej niedawny antysemita, Kraszewski, nawrócony przez bankiera-wydawcę na żydofilstwo, zmienia ten wpływowy dziennik na trybunę, z której pobrzmiewa hasło pojednania i łączności”.
Wspólnie z innymi przedstawicielami żydowskiej arystokracji podejmował Kronenberg na polu edukacji i oświaty wiele działań pro publico bono. Współfinansował i współredagował chociażby „Bibliotekę Warszawską” (miesięcznik naukowo-literacki) czy pierwsze polskie wydanie dzieł Kopernika. Razem z wieloletnimi partnerami Józefem Zamoyskim i Ludwikiem Krasińskim sponsorował wydanie słynnej Encyklopedyi rolnictwa i wiadomości związek z niem mających. Wsparł też powstanie Muzeum Przemysłowego.
Największym osiągnięciem Kronenberga pozostaje bez wątpienia założenie Szkoły Handlowej (1875). Ten długotrwały proces organizacyjny powierzył częściowo synom, by samemu wcielać wizję nowatorskiego programu edukacji przyszłych handlowców i bankierów. „Dzieło życia” Kronenbergów przetrwało do dziś jako Szkoła Główna Handlowa (w czasach PRL – Szkoła Główna Planowania i Statystyki). W tym samym roku Leopold powołał do życia również sześcioletnią szkołę techniczną, kształcącą przyszły personel dla Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i Warszawsko-Bydgoskiej.
O aktywności filantropijnej Leopolda informacje są niepełne, gdyż on sam nigdy nie zabiegał o rozgłos, często pozostając anonimowym darczyńcą. Wiadomo, że był wieloletnim działaczem i prezesem Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, finansował szpital dziecięcy, wspierał kasy rzemieślnicze, szpitale, przytułki i ochronki. Był niestrudzonym poszukiwaczem nowych form pomocy i wsparcia dla potrzebujących.
Prawdopodobnie Leopold jak wielu z jego rodaków wyniósł posłanie dobroczynności z rodzinnego domu. W judaizmie szczególną wagę przywiązuje się do przykazania (micwy) okazywania miłosierdzia – cedeka. Słowo to oznacza również sprawiedliwość (cedek), ma więc znacznie głębsze znaczenie niż powszechnie rozumiana jałmużna. Nie będąc wyznawcą judaizmu, Leopold wypełnił w niewyobrażalnym wymiarze micwę dobroczynności, czyniąc z niej życiowe powołanie. Zmarł w Nicei w wieku 66 lat, 5 kwietnia 1878 r.
Spośród sześciorga dzieci Leopolda jedynie najstarszy Stanisław Leopold odziedziczył talent i zamiłowanie do interesów, zmarł jednak przedwcześnie, złamany wieloletnią chorobą psychiczną. Pozostali potomkowie Leopolda nie potrafili pomnażać stopniowo topniejącej fortuny rodzinnej. Wszyscy przejęli jednak po ojcu pasję filantropijną. Wspomniany już Stanisław Leopold był wydawcą prasowym, założycielem Biblioteki Umiejętności Prawnych, Kasy Pomocy Naukowej, fundatorem stypendiów, kas rzemieślniczych i przytułków dla położnic. Najmłodszy syn Leopolda, Leopold Julian, sfinansował budowę Filharmonii Warszawskiej.
Sumę dokonań Leopolda Kronenberga najpełniej oddają słowa: „Przewodnią jego myślą był zawsze interes kraju i gorące do niego przywiązanie. Energią, działalnością nieustającą, bystrością pomysłów i umiejętnym ich przeprowadzeniem na pole rzeczywistości, dobił się kolosalnej fortuny, ale dobił się uczciwie i umiał być jej zacnym i szlachetnym szafarzem, równie w zakresie dobra publicznego jak i życiu prywatnym” (Wójcicki, „Kłosy” 1878). – Kazimierz Władysław Wójcicki, „Kłosy” 1878: 243

Źródła:
Andrzej Żor, Kronenberg. Dzieje fortuny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.

Opublikowane – Głos Przebudzenia – nr 1 2021

Odnośnik

Fragment konferencji zorganizowanej przez fundację Anioły Kultury 18 Marca 2017 w Warszawie

Odnośnik

Na wiele trudnych pytań w bezkompromisowy sposób odpowiada Michael Zinn – pochodzący z Lwowa, mesjański rabin z Jerozolimy. Opowie dlaczego dla jego ojca i wielu podobnych mu Żydów Chrześcijanie uchodzą za największe zagrożenie. Co sprawiło, że on sam przyjął Jeszua jako swojego Mesjasza. W tej fascynującej podróży w świat wiary i urzeczywistnienia Bożych obietnic Michaelowi towarzyszą: Kazimierz Barczuk, Piotr Olszewski oraz Adam Nawrocki

DVD + książka

Odnośnik

https://vimeo.com/168155153

Piękna ilustracja historii etiopskich Falasza, opisanej wcześniej:

Odnośnik

Izraelska tajemnica sukcesu

Fenomen współczesnego Izraela jest szeroko opisywany i analizowany zarówno w literaturze ekonomicznej, socjologicznej i politycznej. Powszechne jest również nazywanie go narodem startupów i innowacyjności. Śledząc wyniki ekonomiczne, statystyki i wykresy trudno temu zaprzeczyć. Równolegle ten maleńki kraj egzystuje, zachowując wysokie tempo wzrostu będąc w stanie permanentnej wojny.

„Każdy ekspert jest ekspertem od tego, co było. Nie ma żadnego eksperta od tego, co będzie. Jeżeli chce się zostać ekspertem od przyszłości, trzeba zastąpić doświadczenie wizją” – Dawid Ben Gurion

FAKTY
Pięciokrotny wzrost gospodarczy w przeciągu sześćdziesięciu lat obejmuje dwa okresy przedzielone czasem głębokiej stagnacji i hiperinflacji. Okres 1948-1970 obejmuje wojnę niepodległościową, kryzys synajski, wojnę sześciodniową, ale równolegle potrójny wzrost populacji i czterokrotne zwiększenie PKB na głowę mieszkańca. Drugi okres dynamicznego wzrostu rozpoczęty w 1990 roku, wciąż trwa..
W Izraelu występuje największa na świecie liczba startupów przypadająca na ogół ludności. Amerykański NASDAQ notuje więcej izraelskich firm niż ogółem wszystkich z Europy. Izrael ma również najwięcej inwestycji kapitału wysokiego ryzyka. Ich liczba jest znacznie wyższa niż w Chinach, Indiach, Europie czy USA. Mimo, wyjątkowo niespokojnej sytuacji na Bliskim Wschodzie oraz ogólnoświatowego kryzysu tempo wzrostu gospodarczego wciąż wzrasta. Fenomen Izraela polega, zatem na tym, że wzrost gospodarczy opierający się w głównej mierze na kreatywności jest proporcjonalny do nasilających się zagrożeń, które z kolei zamiast osłabiać – stymulują.
Zwiększając dwukrotnie stan gospodarki w porównaniu z USA i odnotowując pięciokrotny wzrost populacji, Izrael równocześnie stoczył trzy wojny – podkreśla Gidi Grinstein, dyrektor Instytutu Reuta, izraelski ekonomista polityczny. Eric Schmidt, prezes zarządu Google powiedział, że najlepszym miejscem dla przedsiębiorców, po USA jest Izrael. Z kolei Steve Ballmer, prezes Microsoftu stwierdził, że ze względu na znaczenie i udział izraelskich programistów Microsoft jest w takim samym stopniu izraelski co amerykański. Warren Buffet złamał swoją żelazną zasadę minimalizacji ryzyka, inwestując poza granicami USA 4,5 miliarda dolarów. W 2006 roku Buffet kupił izraelską firmę startupową i to w trakcie trwania II wojny libańskiej.
Jak to możliwe, że to małe państwo przekonało do siebie największych inwestorów, dla których ryzyko inwestycyjne jest jednym z głównych parametrów wpływających na decyzje biznesowe. Samodzielnie, zaś stało się niekwestionowanym liderem w dziedzinie technologii, wynalazczości i nowoczesnego rolnictwa. Jednak rozwój w tych dziedzinach nigdy nie opierał się na konwencjonalnych i sprawdzonych zasadach, a wręcz przeciwnie – był i jest ciągłym eksperymentem i improwizacją.

POCZĄTKI
Od czasu powstania współczesnego Izraela jego założyciele i liderzy stawiali na dwie dziedziny, których rozwój był niezbędny do przetrwania. Pierwszym wyzwaniem dla młodego państwa żydowskiego było jak najlepsze zagospodarowanie terenu pustynnego. Tradycyjne metody nie miałyby tu zastosowania, ponieważ nigdy wcześniej człowiek nie próbował na taką skalę tworzyć upraw na pustynnej i skalistej glebie. Jedyną możliwością, którą skwapliwie wykorzystano było stworzenie rolnictwa opartego w 95% na technologii. Kibucowe osady rolnicze stały się, więc laboratoriami eksperymentalnymi, a rolnicy naukowcami. Drugim filarem państwa stała się silna armia oparta nie tyle na liczebnej potędze militarnej, ile na jej nowoczesności i skuteczności. Zresztą, te dwie dziedziny – rolnictwo i armię zawsze spajała sieć wzajemnych powiązań i oddziaływań. Postęp technologiczny w izraelskiej armii znajdował zastosowanie w przemyśle cywilnym i odwrotnie. Kolejne rządy izraelskie, niezależnie od ich orientacji politycznej stymulowały czy wręcz sterowały taką dwukierunkową korelacją. Nie jest kwestią przypadku, że większość izraelskich premierów miała wykształcenie rolnicze, a ich karierę polityczną poprzedzała kariera wojskowa i stopnie generalskie.

LUDZIE
W opinii międzynarodowej największą siłą Izraela jest jego kapitał ludzki. Olbrzymi potencjał tkwiący w kadrze technicznej Izraela docenił między innymi światowy lider w produkcji urządzeń sieciowych i telekomunikacyjnych, firma Cisco, w 2008 roku kupując dziewięć izraelskich startupów i łącznie inwestują grubo ponad miliard dolarów w izraelskie firmy. Zarówno Cisco jak i inne wielkie korporacje technologiczne upodobały sobie Izrael, Chiny i Indie za zagraniczne centra technologiczne, jednak to Izrael jest niekwestionowanym liderem innowacyjności i działalności związanej z przejęciami. Istotną rolę w rozwoju zarówno firm izraelskich jak i powiązanych z nimi zagranicznych koncernów odgrywa zjawisko określane jako „drenaż mózgów”. Polega ono na ciągłej migracji naukowców i przedsiębiorców izraelskich do innych krajów, w których wnoszą swój intelektualny wkład i najczęściej po latach wracają do Izraela wraz z kapitałem i zdobytym doświadczaniem. Jest to, zatem proces dwukierunkowy, wzbogacający obie strony.

CHUCPA I ANTYHIERARCHICZNOŚĆ
O tym jak głęboka przepaść dzieli typową dla wielkich korporacji kulturę pracy i schematycznego sposobu myślenia przekonali się chociażby pracownicy Intela. Żeby zminimalizować przepaść kulturową między Izraelem a Stanami Intel wprowadził „seminaria międzykulturowe”. Wciąż, jednak nie tylko Amerykanie nie są w stanie pojąć tego braku dyscypliny w kulturze Izraela, gdzie od dziecka wpaja się kwestionowanie autorytetów i dogmatów oraz potrzebę ciągłego zadawania pytań i poszukiwania innowacyjności.
Największy wpływ na osobowość i mentalność współczesnego Izraelczyka ma jednak nie tradycja, rodzina czy szkoła. Kuźnią osobowości są Siły Obronne Izraela – IDF, potocznie określane inkubatorem kadr dla izraelskiej gospodarki.
Już na poziomie szkoły średniej rozpoczyna się proces rekrutacji do odpowiednich jednostek wojskowych, gdzie młody człowiek przez kolejne lata rozwijać będzie swoje zdolności w otoczeniu najnowszej technologii i w ekstremalnych warunkach. Po zakończonej służbie wojskowej może dalej pogłębiać swoje umiejętności na wyższych uczelniach, rozpocząć pracę zawodową, wykorzystując sieć zdobytych w wojsku kontaktów. Siły Obronne Izraela bazują na zawodowych wojskowych, poborowych i olbrzymiej grupie rezerwistów, dlatego niemal każdy Izraelczyk przez całe dorosłe życie związany jest z armią. Można śmiało powiedzieć, że armia izraelska nie ma swojego odpowiednika nigdzie na świecie. Jest wyjątkowa również pod względem antyhierarchicznej kultury połączonej z kreatywnością i motywowaniem do improwizacji.

Jak dowodzi amerykański historyk wojskowości, były doradca George’a Busha seniora Edward Luttwak, izraelska armia ewoluowała z podziemnej organizacji militarnej pod presją ciągłej i zajadłej wojny. „Zamiast cichej akceptacji doktryn i tradycji, co obserwujemy w przypadku większości innych armii, rozwój izraelskiego wojska odznaczał się burzliwą innowacyjnością, sporami i dyskusjami” podsumowuje Luttwak.

Generał Jiftach Spektor, as izraelskiego lotnictwa przytacza słowa, które niegdyś usłyszał z ust przełożonego: „Ślepe posłuszeństwo nie zwalania z odpowiedzialności za rezultaty, gdyż brak decyzji sam w sobie jest decyzją. Po co zrobili z ciebie oficera, jeśli nie po to abyś zmieniał rozkazy, które twoim zdaniem są niewłaściwe”. W IDF znana jest historia pewnego oficera, który w trakcie trwania bitwy poprosił generała o zgodę na zmianę jakiegoś elementu ustalonego planu. Generał odpowiedział mniej więcej tak: „awansowałem pana do stopnia oficerskiego, aby wykraczał pan poza moje rozkazy”.
Najlepszym dowodem na dopuszczanie niesubordynacji i możliwości kwestionowania poleceń przełożonych jest termin określany „czarną flagą”. „Czarna flaga” odnosi się do rozkazów rażąco łamiących prawo, które nie muszą, czy wręcz nie powinny być wykonane. Terminu tego pierwszy raz użył sędzia Benjamin Halewy w procesie sprawców masakry cywilów w Kafr Kasim z 1956 roku. W 1961 roku ten sam Halewy zasiadał w składzie sędziowskim w procesie Adolfa Eichmanna, który swoje zbrodnie tłumaczył wykonywaniem rozkazów i ślepym posłuszeństwem wobec przełożonych.
Głęboko zakorzeniona niesubordynacja, jakkolwiek kreatywna by nie była stoi w ewidentnej sprzeczności z fundamentalnymi zasadami funkcjonowania armii, opartymi na bezwzględnej dyscyplinie. Jest takim samym pozbawionym racjonalności zjawiskiem jak tworzenie plantacji cytrusów i hodowli tulipanów na pustyni czy budowanie centrów badawczych i produkcyjnych nowoczesnych technologii w kraju otoczonych samymi wrogami. Jednak, wbrew wszelkim zasadom kraj ten w rekordowo krótkim czasie stał się światową potęgą w każdej z tych dziedzin. Specyfika Izraela jest wypadkową niepoliczalnie wielu czynników – od spełnienia biblijnych proroctw przez kształtowanie się narodu w diasporze z jej tragicznym finałem, aż po wcielanie w życie syjonistycznych wizji w określonym miejscu i czasie. Wyjątkowość ta polega, więc na tym, że nie da się jej w żaden sposób powielić.

 

Opublikowane – CEL www.portalcel.pl – Maj 2016

Odnośnik

Udostępniony artykuł na blogu Andrzeja Gąsiorowskiego

Źródło: Operacja MOST – polski wątek wielkiego exodusu

Gettoizacja Europy

Europa Zachodnia AD 2016. Dzielnice europejskich metropolii coraz częściej przypominają futurystyczną wizję Johna Carpentera z nakręconego w 1981 roku, kultowego filmu „Ucieczka z NY”.
„No go areas” to zamknięte dla białych miejskie strefy, gdzie szariat jest jedynym obowiązującym prawem. Gettoizacja Europy w zastraszającym tempie staje się faktem, w nowej wszak odsłonie – mini kalifatów.

Belgia – Kuregem, część dzielnicy Anderlechtu zwana jest „nowym Bejrutem”;
Niemcy – telewizja ZDF porównała sytuację w niemieckich miastach do owianego czarną legendą Bronxu;
Dania – Kopenhaskie dzielnice Ishøj i Nørrebro opanowują muzułmańskie gangi, władze są bezradne;
Francja – Marsylia zwana „śródziemnomorskim Chicago” określana jest również muzułmańską stolicą Europy. Calais – prowizoryczne slamsy na kilkunastu hektarach, znane bardziej jako „dżungla” zamieszkiwana przez stale rosnącą, kilkunastotysięczną rzeszę uchodźców.
Szwecja, Norwegia, Wielka Brytania.. gettoizacja Europy, jako stały element jej krajobrazu to niestety realny scenariusz na najbliższe lata.

Czym są getta i jak ich charakter ewoluował na przestrzeni wieków?

Wydawało się, że temat gett został już dogłębnie zanalizowany i opisany. Jednoznaczne skojarzenia z Holocaustem są w pełni zrozumiałe, choć nie całkiem precyzyjne. Getto jest w związku z tym pojmowane wielorako. Jako pojęcie stricte historyczne i aktualne zjawisko socjologiczne. Z drugiej strony gettoizacja współczesna występowała przeważnie nie jako forma narzucona mieszkańcom tych enklaw, ale ich suwerenny wybór.
Przykładem mogą być getto-podobne dzielnice europejskich miast zamieszkiwane przez ludność etnicznie odmienną. Są to izolowane rewiry powstałe ze względów ekonomicznych i etnicznych lub brazylijskie fawele – gigantyczne przedmieścia biedy.
Jak widać znaczenie terminu gett zmienia się w czasie pomimo jego pejoratywnego znaczenia. Trudno przewidzieć, jaką formę przyjmie w przyszłości, jednak warto sięgnąć do genezy tego zjawiska, aby móc ocenić jego rozwój na przestrzeni wieków.

Etymologia samego terminu jest dyskusyjna. Jedna z teorii głosi, że pierwszym zamkniętym obszarem miejskim, w którym izolowano Żydów były weneckie wyspy w pobliżu San Gerolamo. Działo się w to w roku 1516 po tym jak Wenecjanie postanowili oddzielić Żydów od Chrześcijan.
Nazwa getto wywodzi się zdaniem historyków od słowa gettare oznaczającego odlewnię metalu, która wcześniej znajdowała się na tamtym terenie. Niektórzy, natomiast uważają, że genezy getta należy poszukiwać w XIII wiecznym Konstantynopolu, gdzie nowi osadnicy zakładali swoje miasteczka – il borghetto, z którego jakoby miała się wywodzić późniejsza nazwa getta.
Niezależnie jednak weneckie Ghetto Nuovo i Ghetto Vecchio dały początek tej nowej i usankcjonowanej formie fizycznej segregacji. W następnych wiekach powstawały getta w większości włoskich miast, a później również w innych krajach.
Getta nie miały wyłącznie negatywnego charakteru, bowiem z czasem stały się dla ich mieszkańców autonomiczną i bezpieczną wyspą pośród wrogiego terytorium.
Inne formy izolacji Żydów występowały na terenach carskiej Rosji, gdzie antysemityzm był oficjalną linią polityczną ówczesnej władzy.
W środkowo-wschodniej Europie Żydzi zakładali własne osady i miasteczka zwane Sztetłech – na Ukrainie po Unii Brzeskiej było ich ponad sto. Zamknięte, jednolite etniczne osady stawały się kolebką kultury Jidysz, edukacji czy Chasydyzmu.
Oprócz ograniczeń określających sfery działania ludności żydowskiej carskie ukazy wprowadzały strefy jedynie, w których dopuszczano osadnictwo żydowskie. Kolejne dekrety systematycznie ograniczały ilość i wielkość stref. Strefy osiedlenia zlokalizowane były ostatecznie na obszarach, które później weszły w terytoria Polski, Litwy, Ukrainy i Białorusi. Według wyników badań angielskiego historyka Luciena Wolfa około 95% ludności żydowskiej w Rosji zamieszkiwało Strefy Osiedlenia.

Nazistowska doktryna rozwinęła istniejące już metody segregacji, przekształcając je w masowy przemysł eksterminacji. Pierwszym etapem „ostatecznego rozwiązania” było utworzenie głównie na terenie okupowanej Polski prawie 400 gett. W następnym etapie część gett likwidowano koncentrując ich mieszkańców w kilku największych miastach – głównie w Warszawie, Łodzi, Białymstoku i Krakowie.  Następnym etapem dla tych, którym udało się przeżyć getto były już tylko obozy zagłady i komory gazowe.
Getto Warszawskie na obszarze niespełna 3 km mieściło około 460 tys. ludzi.
Wspomnienia świadków wskazują na to, że wiele ofiar Shoah upatrywało szans na przeżycie jedynie na terenie getta. Poza nim skazani byli na niechybną śmierć. Niewielu z nich udało się przeżyć po „aryjskiej” stronie .. pozostali, którzy nie posiadali wystarczających środków lub zbyt niearyjski wygląd skazani byli na gehennę getta. Żydowski policjant otwockiego getta – Calek Perechodnik w swoich niezwykle dramatycznych wspomnieniach ukazuje między innymi, jakimi sposobami próbowali ochronić siebie i rodziny polscy Żydzi. Jednym z tych sposobów było pozostanie na terenie getta i udowodnienie hitlerowskim prześladowcom swojej przydatności. W tym celu większość usilnie próbowała dostać przydział do pracy w małych manufakturach zwanych szopami na terenie getta. Do ostatniej chwili żyli złudzeniami, że pracą zdołają zasłużyć na łaskę i ocalenie od komór gazowych. Tę z jednej strony tragiczną w skutkach i naiwną postawę piętnuje bezlitośnie Perechodnik. Również ostatni dowódca ŻOB, kierujący powstaniem w Getcie Warszawskim – Marek Edelman opisywał setki tysięcy Żydów bezwolnie maszerujących na Umschlagplatz, niezdolnych do jakiegokolwiek buntu i niemal do końca wierzących w resztki miłosierdzia ze strony swoich katów.
Prawdopodobnie jedną z wielu przyczyn takiej postawy była głęboko zakorzeniona przez wieki życia w diasporze wiara w bezpieczną przystań, jaką daje getto.

Współczesne pojęcie getta, mimo, że nosi silne piętno Holocaustu ma z nim niewiele wspólnego. W praktyce daje się zdefiniować jedynie w samej istocie, którą sformułował jeden z twórców Szkoły Chicagowskiej Louis Wirth. W pracy zatytułowanej The Ghetto Wirth oparł swoje wnioski na obserwacji chicagowskiej dzielnicy żydowskiej. Różnica między opisywanym zjawiskiem a gettem w kontekście Shoah jest jednak taka jak między amerykańską diasporą żydowską a tragicznymi losami europejskich Żydów w czasie II Wojny Światowej.  W ocenie Wirtha getto jest zjawiskiem społecznym i psychologicznym, odnoszącym się bardziej do stanu umysłu niż jego fizycznego odniesienia. Mieszkańcami gett są w tym przypadku ludzie o niskim statusie ekonomicznym, tworzący tzw. margines społeczny. Zygmunt Bauman w jednej z prac zatytułowanych „Życie na przemiał” brutalnie określił ich mianem ludzkich odpadów. Ludzie ci najczęściej dziedziczą swój mentalny i społeczny stan, określany jako zjawisko wykluczenia społecznego.

Tak też wypada postrzegać współczesne pojęcie getta – jako odmienne zjawisko socjologiczne, a samą gettoizację, jako swoisty znak czasów. Mianem getta przewrotnie określa się również enklawy dobrobytu, których mieszkańcy świadomie izolują się w silnie strzeżonych osiedlach, powodowani lękiem o własne bezpieczeństwo i zgromadzone dobra materialne.
Widać, zatem, że na przestrzeni wieków zjawisko getta ulega ciągłej transformacji. Socjologowie stosują kryterium historyczne do wyodrębnienia głównych typów gettoizacji.
Według takiej klasyfikacji mamy, więc getta przednowoczesne, dotyczące przede wszystkim Żydów.  W początkowej fazie ludność żydowska dobrowolnie izolowała się w bezpiecznych enklawach. Dopiero w późniejszym czasie separatyzm zaczął przybierać formę przymusową i równocześnie przybierać charakter stygmatu. Ten właśnie rasistowski charakter miały getta hitlerowskie.
Kolejnym typem są getta nowoczesne, klasyfikujące ich mieszkańców ze względu na klasę społeczną, do której przynależności decydowało kryterium ekonomiczne.
I wreszcie opisywane wyżej enklawy dobrobytu klasyfikowane są, jako getta ponowoczesne.
Współcześnie Europa w przyspieszonym tempie powraca do gettoizacji w typie przednowoczesnym, w jej początkowej fazie. Obserwując dramatyczny rozwój wypadków oraz towarzyszący temu polityczny chaos można się jednak spodziewać gettoizacji w jej kolejnej fazie – fizycznej separacji stref i całych dzielnic. Nic nie wskazuje na to, by ten proces mógł zostać zahamowany.
Eskalacja napięć między ludnością europejską a arabską jest częścią bezwzględnej strategii islamskiej wojny. Porażka multikulturowej utopii oraz próby wykorzenienia Europejczyków z judeochrześcijańskich tradycji i zasad skutecznie przyspieszyły ten proces. Naturalną konsekwencją tego zjawiska jest równolegle nasilająca się w państwach zachodnich radykalizacja i nacjonalizacja nastrojów oraz odradzanie się ruchów skrajnie nacjonalistycznych i wrogich wobec wszystkiego co „obce”.

 

Opublikowane – CEL www.portalcel.pl – Marzec 2016